4 VAI TRÒ CỦA NGƯỜI LÀM CHA MẸ

Làm cha mẹ là một nghệ thuật, đòi hỏi sự tinh tế và hiểu biết sâu sắc về sự phát triển của con cái. Trong hành trình làm cha mẹ của mình, cha mẹ có 4 vai trò quan trọng cần đảm nhận:

• Vai trò Người chăm sóc

• Vai trò Người hướng dẫn

• Vai trò Người đồng hành

• Vai trò Điểm tựa tinh thần.

Mỗi vai trò đều có tác động mạnh mẽ đến sự phát triển của trẻ, và sự thay đổi trong từng vai trò này cần được điều chỉnh linh hoạt theo từng giai đoạn phát triển của con. Nếu cha mẹ không đủ nhạy bén và nhầm lẫn vai trò hoặc chìm đắm quá lâu trong một vai trò mà không có sự chuyển đổi phù hợp, điều đó có thể gây ra những tác động không tốt đến sự phát triển của trẻ.

Bài phân tích này sẽ xem xét sâu hơn từng vai trò, những nguy cơ khi nhầm lẫn vai trò và cách cân bằng tỉ lệ giữa các vai trò này trong từng giai đoạn phát triển của trẻ trong 18 năm đầu đời dựa trên 5 giai đoạn đầu trong lý thuyết phát triển tâm lý xã hội của Erik Erikson.

01. VAI TRÒ NGƯỜI CHĂM SÓC

Vai trò đầu tiên và cơ bản nhất của cha mẹ là người chăm sóc. Vai trò này tập trung vào việc đáp ứng các nhu cầu cơ bản về thể chất và tinh thần của trẻ, như dinh dưỡng, giấc ngủ, an toàn, và sự thoải mái.

Tuy nhiên trong mỗi giai đoạn phát triển nhu cầu chăm sóc của trẻ sẽ thay đổi khác nhau.

Ở những năm tháng đầu đời, dễ dàng thấy rằng đây là vai trò chủ đạo của cha mẹ, vì trẻ hoàn toàn phụ thuộc vào người lớn để sinh tồn và phát triển. Việc chăm sóc không chỉ đơn thuần là cho ăn, mặc ấm mà còn bao gồm việc tạo ra một môi trường ổn định và an toàn để trẻ cảm thấy được yêu thương và bảo vệ.

Khi trẻ dần lớn hơn, trẻ hình thành các kỹ năng tự phục vụ bản thân, nhu cầu tự lập, tự khẳng định bản thân, khám phá thế giới xung quanh tăng lên... lúc này trẻ sẽ cần ít hơn sự chăm sóc từ cha mẹ.

Việc hiểu rõ vai trò này giúp cha mẹ đảm bảo rằng con mình có một nền tảng sức khỏe vững chắc, điều kiện tiên quyết cho sự phát triển thể chất và tinh thần. Sự chăm sóc đúng cách còn giúp trẻ cảm nhận được tình yêu thương, sự an toàn, từ đó hình thành niềm tin vào cuộc sống, một yếu tố quan trọng cho sự phát triển nhân cách sau này.

• Nhầm lẫn vai trò và hệ quả: 

Tuy nhiên, nhiều bậc cha mẹ vẫn tiếp tục thực hiện vai trò Người Chăm Sóc một cách thái quá, chẳng hạn như việc tự tay làm tất cả mọi việc cho con mà không cho con cơ hội tự trải nghiệm. Điều này có thể dẫn đến việc trẻ trở nên phụ thuộc, thiếu tự tin vào khả năng tự lập. Trẻ có thể gặp khó khăn trong việc tự làm những việc cá nhân, và dần dần phát triển cảm giác thiếu năng lực và tự ti khi đối mặt với những thử thách đơn giản trong cuộc sống.

• Mức độ của vai trò NGƯỜI CHĂM SÓC trong các giai đoạn:

  
  

  • Giai đoạn 1: Tin tưởng vs. Ngờ vực (0-1.5 tuổi): Vai trò chăm sóc chiếm ưu thế gần như tuyệt đối, tập trung vào việc đáp ứng các nhu cầu sinh lý và tạo cảm giác an toàn cho trẻ.

    
    

  • Giai đoạn 2: Tự chủ vs. Xấu hổ và Nghi ngờ (1.5-3 tuổi): Vai trò chăm sóc vẫn rất quan trọng nhưng bắt đầu giảm dần khi trẻ phát triển khả năng tự chủ. Cha mẹ cần khuyến khích trẻ tự lập trong các hoạt động cá nhân đơn giản.

    
    

  • Giai đoạn 3: Chủ động vs. Cảm giác tội lỗi (3-5 tuổi): Vai trò chăm sóc tiếp tục giảm, nhường chỗ cho việc hướng dẫn và khuyến khích trẻ chủ động khám phá thế giới xung quanh.

  
  

  • Giai đoạn 4: Siêng năng vs. Tự ti (5-12 tuổi): Vai trò chăm sóc cần giảm mạnh, tập trung vào việc hỗ trợ trẻ phát triển các kỹ năng tự lập và tự tin vào năng lực bản thân.

  
  

  • Giai đoạn 5: Bản sắc vs. Nhầm lẫn vai trò (12-18 tuổi): Vai trò chăm sóc chủ yếu liên quan đến sự hỗ trợ tinh thần và tạo điều kiện để trẻ phát triển bản sắc cá nhân, trong khi trẻ tự đảm nhận nhiều hơn các công việc cá nhân.

2. VAI TRÒ NGƯỜI HƯỚNG DẪN

Khi trẻ bắt đầu khám phá thế giới, cha mẹ cần chuyển từ vai trò chăm sóc sang vai trò người hướng dẫn.

Đây là giai đoạn trẻ cần được chỉ dẫn và hỗ trợ trong việc trải nghiệm và học hỏi từ thế giới xung quanh. Vai trò này đòi hỏi cha mẹ phải có sự hiểu biết về những gì phù hợp và cần thiết cho con ở từng giai đoạn, từ việc dạy con những kỹ năng sống cơ bản, như cách tự vệ sinh cá nhân, cách giao tiếp, đến việc định hướng cho con trong học tập và phát triển bản thân.

Người hướng dẫn không chỉ là người chỉ bảo mà còn là người mở đường, giúp trẻ nhận thức về những lựa chọn trong cuộc sống, biết đánh giá và đưa ra quyết định đúng đắn.

Ví dụ, ở giai đoạn đầu của việc học, trẻ cần sự hỗ trợ trong việc làm quen với việc học hành và phát triển những kỹ năng tư duy cơ bản. Khi trẻ lớn hơn, cha mẹ cần hướng dẫn con cách đối mặt với các thử thách, khuyến khích con tư duy độc lập và tìm ra giải pháp cho các vấn đề.

Đây là vai trò vô cùng quan trọng vì nó giúp trẻ phát triển sự hiểu biết, tự tin, khả năng giải quyết vấn đề và ra quyết định, đồng thời trang bị cho con những kỹ năng cần thiết để thành công trong cuộc sống.

Tuy nhiên, cha mẹ cần nhớ rằng hướng dẫn không có nghĩa là ép buộc, mà là tạo điều kiện và môi trường để con tự học hỏi và phát triển theo cách riêng của mình.

• Nhầm lẫn vai trò và hệ quả:

Một số cha mẹ có xu hướng tiếp tục hướng dẫn con quá mức khi con đã đủ khả năng tự tìm hiểu và đưa ra quyết định.

Việc cha mẹ luôn “cầm tay chỉ việc” có thể khiến trẻ thiếu đi sự sáng tạo, khả năng tự giải quyết vấn đề và kỹ năng đưa ra quyết định.

Trẻ sẽ không có cơ hội học cách chịu trách nhiệm về hành động của mình, dẫn đến sự thiếu tự tin và phụ thuộc vào người khác trong việc định hướng cuộc đời mình.

• Mức độ của vai trò NGƯỜI HƯỚNG DẪN trong các giai đoạn:

  
  

  • Giai đoạn 1: Tin tưởng vs. Ngờ vực (0-1.5 tuổi): Vai trò hướng dẫn còn hạn chế, chủ yếu liên quan đến việc dạy trẻ những điều cơ bản về thế giới xung quanh thông qua các hoạt động chăm sóc.

  
  

  • Giai đoạn 2: Tự chủ vs. Xấu hổ và Nghi ngờ (1.5-3 tuổi): Vai trò hướng dẫn tăng lên khi trẻ bắt đầu học các kỹ năng cơ bản như tự ăn uống, vệ sinh cá nhân và quản lý cảm xúc.

  
  

  • Giai đoạn 3: Chủ động vs. Cảm giác tội lỗi (3-5 tuổi): Vai trò hướng dẫn trở nên rất quan trọng, cha mẹ cần khuyến khích trẻ tham gia vào các hoạt động mới, giúp trẻ phát triển khả năng lập kế hoạch và giải quyết vấn đề.

  
  

  • Giai đoạn 4: Siêng năng vs. Tự ti (5-12 tuổi): Vai trò hướng dẫn chiếm ưu thế, cha mẹ cần tập trung vào việc hỗ trợ học tập và phát triển kỹ năng xã hội, đồng thời khuyến khích trẻ phát triển tính siêng năng và tự tin vào khả năng của mình.

  
  

  • Giai đoạn 5: Bản sắc vs. Nhầm lẫn vai trò (12-18 tuổi): Vai trò hướng dẫn vẫn quan trọng nhưng cần chuyển dần sang việc hỗ trợ trẻ tìm hiểu và xác định bản sắc cá nhân, khuyến khích sự tự lập và khả năng tự quyết định.

3. VAI TRÒ NGƯỜI ĐỒNG HÀNH

Vai trò người đồng hành nhấn mạnh sự hiện diện của cha mẹ trong cuộc sống của con, không chỉ đơn thuần là ở bên cạnh mà còn là việc chia sẻ, lắng nghe và cùng con trải qua những trải nghiệm. Ở mỗi giai đoạn phát triển, mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái cần được xây dựng dựa trên sự tin tưởng và thấu hiểu lẫn nhau.

Khi trẻ nhỏ, cha mẹ dành thời gian chơi cùng, đọc sách và chia sẻ những câu chuyện với con.

Khi con lớn hơn, đặc biệt là trong giai đoạn dậy thì, vai trò người đồng hành càng trở nên quan trọng hơn. Đây là lúc con cần một người bạn, một người hiểu và sẵn sàng lắng nghe những khó khăn, những suy nghĩ và cảm xúc của mình.

Việc xây dựng một mối quan hệ đồng hành vững chắc không chỉ giúp trẻ cảm thấy được yêu thương và chấp nhận mà còn tạo ra một môi trường an toàn, nơi con có thể tự do thể hiện bản thân mà không sợ bị phán xét. Điều này góp phần quan trọng vào việc phát triển lòng tự trọng và sự tự tin của trẻ.

• Nhầm lẫn vai trò và hệ quả:

Một số cha mẹ có thể nhầm lẫn vai trò đồng hành với việc can thiệp quá sâu vào cuộc sống của con, dẫn đến tình trạng “quá đồng hành” và biến thành “kiểm soát”. Khi cha mẹ can thiệp vào mọi quyết định của con, từ việc chọn bạn bè, sở thích đến những quyết định cá nhân khác, trẻ có thể cảm thấy bị kìm kẹp, thiếu không gian riêng và khả năng phát triển độc lập. Điều này có thể khiến trẻ cảm thấy ngột ngạt và tìm cách nổi loạn hoặc xa lánh cha mẹ.

• Mức độ của vai trò NGƯỜI ĐỒNG HÀNH trong các giai đoạn:

  
  

  • Giai đoạn 1: Tin tưởng vs. Ngờ vực (0-1.5 tuổi): Vai trò đồng hành chủ yếu thể hiện qua sự gắn kết và tạo niềm tin cho trẻ thông qua sự gần gũi và chăm sóc.

  
  

  • Giai đoạn 2: Tự chủ vs. Xấu hổ và Nghi ngờ (1.5-3 tuổi): Vai trò đồng hành bắt đầu rõ nét hơn, khi cha mẹ cần lắng nghe và hỗ trợ trẻ trong những nỗ lực tự lập đầu tiên.

    
    

  • Giai đoạn 3: Chủ động vs. Cảm giác tội lỗi (3-5 tuổi): Vai trò đồng hành rất quan trọng, khi trẻ bắt đầu khám phá và sáng tạo, cha mẹ cần ở bên cạnh để lắng nghe và chia sẻ, đồng thời khuyến khích sự tự tin và khả năng ra quyết định của trẻ.

  
  

  • Giai đoạn 4: Siêng năng vs. Tự ti (5-12 tuổi): Vai trò đồng hành cần được điều chỉnh phù hợp, khuyến khích con tự lập nhưng vẫn đảm bảo sự hỗ trợ khi cần thiết, giúp trẻ cảm thấy được tôn trọng và tin tưởng.

    
    

  • Giai đoạn 5: Bản sắc vs. Nhầm lẫn vai trò (12-18 tuổi): Vai trò đồng hành tập trung vào việc hỗ trợ trẻ trong quá trình tìm hiểu và xác định bản thân, đồng thời tôn trọng sự tự lập và không gian cá nhân của trẻ.

4. VAI TRÒ ĐIỂM TỰA TINH THẦN

Cuối cùng, nhưng không kém phần quan trọng, cha mẹ còn phải đóng vai trò là điểm tựa tinh thần cho con. Cuộc sống đầy rẫy những khó khăn và thách thức, và trong những lúc con cảm thấy hoang mang, bối rối hay suy sụp, cha mẹ chính là người mà con tìm đến đầu tiên để tìm kiếm sự an ủi và hướng dẫn.

Điểm tựa tinh thần không chỉ là sự hiện diện vật lý mà còn là sự ổn định về mặt cảm xúc và tinh thần mà cha mẹ mang lại. Khi con cái cảm nhận được rằng chúng luôn có một chỗ dựa vững chắc từ cha mẹ, các con sẽ mạnh mẽ hơn trong việc đối mặt với những khó khăn và thử thách trong cuộc sống. Điều này giúp con phát triển một tinh thần kiên cường và khả năng vượt qua nghịch cảnh mà không bị suy sụp.

• Nhầm lẫn vai trò và hệ quả:

Nếu cha mẹ không làm tròn vai trò này, trẻ có thể cảm thấy lạc lõng, mất phương hướng và dễ bị cuốn vào những mối quan hệ không lành mạnh hoặc tìm kiếm điểm tựa ở những nơi không đáng tin cậy. Vì vậy, cha mẹ cần nhận thức rõ vai trò này và luôn sẵn sàng là điểm tựa vững chắc để con cảm thấy an toàn và được yêu thương.

• Mức độ của vai trò NGƯỜI ĐỒNG HÀNH trong các giai đoạn:

  
  

  • Giai đoạn 1: Tin tưởng vs. Ngờ vực (0-1.5 tuổi): Vai trò điểm tựa tinh thần được thể hiện qua sự chăm sóc ân cần, tạo cảm giác an toàn và tin tưởng cho trẻ.

  
  

  • Giai đoạn 2: Tự chủ vs. Xấu hổ và Nghi ngờ (1.5-3 tuổi): Vai trò này tiếp tục quan trọng khi trẻ bắt đầu khám phá và đôi khi đối mặt với thất bại đầu tiên trong những nỗ lực tự lập.

  
  

  • Giai đoạn 3: Chủ động vs. Cảm giác tội lỗi (3-5 tuổi): Vai trò điểm tựa tinh thần cần thiết để giúp trẻ vượt qua cảm giác tội lỗi nếu các nỗ lực khám phá của trẻ không thành công, đảm bảo trẻ cảm thấy an toàn khi thử nghiệm và học hỏi.

  
  

  • Giai đoạn 4: Siêng năng vs. Tự ti (5-12 tuổi): Vai trò điểm tựa tinh thần rất quan trọng để hỗ trợ trẻ phát triển sự tự tin và lòng tự trọng khi đối mặt với các thử thách học tập và xã hội.

  
  

  • Giai đoạn 5: Bản sắc vs. Nhầm lẫn vai trò (12-18 tuổi): Vai trò này trở nên vô cùng quan trọng khi trẻ bước vào giai đoạn hình thành bản sắc cá nhân, cần sự hỗ trợ tinh thần để tự tin khám phá và khẳng định mình trong xã hội.

Tầm Quan Trọng của Việc Hiểu Rõ và Làm Tròn Vai Trò Của Cha Mẹ

Một điều quan trọng mà các bậc cha mẹ nên ghi nhớ đó là trong mỗi giai đoạn phát triển của con, các vai trò Người chăm sóc, Người hướng dẫn, Người đồng hành, và Điểm tựa tinh thần đều cần thiết và không thể thiếu. Tuy nhiên, tỉ lệ giữa các vai trò này sẽ thay đổi theo sự trưởng thành của con. Điều đó cũng thể hiện rằng dù như thế nào cha mẹ vẫn đang làm tốt vai trò của mình ở ít nhất một khía cạnh nào đó, nhưng để hỗ trợ con tốt hơn, cha mẹ cần hiểu rõ và điều chỉnh tỉ lệ các vai trò này cho phù hợp với từng giai đoạn.

Cha mẹ cần nhận ra rằng việc nuôi dạy con là một quá trình liên tục và đòi hỏi sự linh hoạt. Không có một công thức cố định nào để làm cha mẹ tốt nhất, nhưng việc hiểu và điều chỉnh vai trò của mình sẽ giúp cha mẹ không chỉ cung cấp cho con những gì con cần mà còn ở đúng thời điểm, trong đúng hoàn cảnh.

Điều này không chỉ giúp con phát triển toàn diện và vững vàng mà còn giúp cha mẹ giảm bớt căng thẳng và cảm giác bất an về việc liệu mình đã làm đủ, đã làm đúng cho con chưa.

Một cha mẹ "tròn vai" không phải là người hoàn hảo trong mắt xã hội, mà là người biết cung cấp đúng và đủ những gì con cần ở từng giai đoạn phát triển. Điều này đòi hỏi sự nhạy bén, trí tuệ và thấu hiểu từ phía cha mẹ để biết đâu là điều cần làm và đâu là điểm dừng, tránh việc can thiệp quá mức hoặc bỏ lỡ những nhu cầu quan trọng của con.

Việc làm tròn vai trò của cha mẹ không chỉ giúp con cái phát triển một cách lành mạnh và bền vững, mà còn giúp chính cha mẹ sống một cuộc đời ý nghĩa và hạnh phúc. Khi cha mẹ biết rằng họ đã hoàn thành trách nhiệm của mình, họ sẽ cảm thấy an lòng và tự hào về những gì mình đã làm cho con. Đồng thời, điều này cũng giúp họ tránh được cảm giác dính mắc vào cuộc sống của con cái khi chúng đã trưởng thành, từ đó có thể sống cuộc đời của chính mình một cách trọn vẹn.